مضمون بابت مضمون

سعيد چانڊيو

مضمون  جي معنى ۽ وصف:

مضمون لفظ وسيع معني رکندڙ آھي، ڪنهن به مشاهدي، مطالعي، تجربي، خيالن ۽ عام نوعيت جي تحرير کي مضمون چئبو آهي. مطلب ته مضمون انسان جي اندر جي اڌمن جي اها ڪيفيت آھي، جنھن کان متاثر  ٿي ماڻھو ڪجھ نه ڪجھ لکي ٿو. مضمون اھا تحرير آھي، جيڪا اسان جي اندر مان  اٻڙڪ کائي نڪري ٿي ۽ تحرير جو روپ اختيار ڪري ٿي. اھوئي سبب آھي جو اھا تحرير پڙھندڙ جي دل تي اثر ڪري ٿي.

سنڌي زبان ۾ مضمون جو لفظ ڪيترن ئي معنائن ۾ ڪم اچي ٿو. ڪنھن مختصر ۽ عام نوعيت جي تحرير کي به مضمون چئبو آھي يا وري ڪنھن به نثري تحرير جي رڳو مرڪزي خيا ل، مطلب ۽ مفھوم کي به مضمون ڪوٺبو آھي، نه صرف ايترو بلڪ شعر جي  مواد ۽ مفھوم کي به عام زبان ۾ مضمون چوندا آھن.

مضمون بحيثيت فن جي ھڪ علحدهه ادبي صنف آھي. جنھن کي اردو وارن انشائيه جو نالو ڏنوآھي. ھندستان جي مختلف زبانن جي ادب ۾ به ھي صنف انگريزي  زبان جي معرفت پھتي. انگريزي ۾ ان کي Essay چون ٿا، جو لفظ فرينچ زبان Eassi تان ورتل آھي. نثري ادب ۾ھي صنف سڀ کان وڌيڪ قابل تحسين آھي. 

مضمون جون خوبيون:

          مضمونن ۾علمي، ادبي ،ثقافتي، قومي ساّئنسي، سياسي، وندر، مذھبي، تعليمي، سوانحي ۽ طنز وغيرهه تي لکي علم ۾اضافو ڪري سگھجي ٿو. ذاتي ۽  شخصي مضمونن ۾ارد گرد جي حالتن، واقعن، حادثن ۽  تجربن کي سمائبو آھي.

مضمون ۾انساني خوشي يا غم، پيار محبت، رشتن ۽ ناتن، موسم ۽ ماحول، فطرتي منظرن، قدرت جي ڪرشمن، مينھوڳي ۽  چانڊوڪي ۽  اھڙن ٻين موضوعن، جن ۾سچ، ڪوڙ يا  پاڪيزگي ۽  اھڙن ٻين جذبن ۽  اڌمن جو ذڪر ڪيل ھوندو آھي.

ھڪ سٺي مضمون جي اھا به خوبي آھي ته ان سان نه رڳو سماج کي  سٽائتي انداز ۾ سمجھڻ ۾مدد ملي ٿي. پر پڙھندڙن کي پنھنجي ذھني لاڙي بابت پڻ پروڙ ملي ٿي.

مضمون جي بناوٽ:

          مضمون نگاريءَ ۾لازمي ڪونھي ته جنھن موضوع تي بحث ھلندڙ ھجي فقط انھيءَ جي

ڄاڻ يا اھميت بابت ذڪر ڪجي، بلڪه مضمون نگار  جي ذاتي راءِ  جو به مضمون ۾ وڏو دخل ھوندو آھي. “بيڪن“ جي مضمونن مان به صاف محسوس ٿئي ٿوته ھن پنھنجي ذاتي راءِ  شا مل ڪئي آھي. دنيا جي وڏن ۽  تاريخي  مضمون نگارن گولڊ سمٿ“ جانسن“ ڪارلائن ۽  خليل جبران تائين سمورن مفڪرن پنھنجين لکڻين ۾ ذاتي راءِ  ڏني آھي.

مضمون جي معني آھي؛ “حقيقت جو اظھار“  يعني ڪنھن به شيءِ  جي نسبت بابت جيڪا به حقيقت يا معلومات ھجي، تنھن جو اظھار ڪرڻ، اھو ڳوڙھن خيالن ۽ پر اثر پيرايي ۾ لکيل ھوندو آھي. پڙھندڙ ائين محسوس ڪندو آھي ته ڄڻ ته اھا واردات سندس اکين آڏو پئي ٿي.

مضمون اھا مختصر تحرير آھي، جنھن ۾ ڪنھن مخصوص دائري اندر ڪنھن به موضوع تي پنھنجا تجربا، مشاھدا، خيال ۽ تصورات پيش ڪيا ويندا آھن. مضمون داخلي ٿئي ٿو ليکڪ ان ۾ پنھنجا تجربا، مشاھدا، خيال ۽ تصورات پيش ڪري ٿو، ڪنھن ڏاھي جو چوڻ آھي ته ،“سٺو مضمون اھو آھي ،جيڪو اسان کي دنيا جي مصيبتن واري رستي کان ھٽائي خوش مزاجي جي واٽ ڏيکاري ٿو، ڱذريل وقت جا واقعا ياد ڏياري ٿو، دوستن،دشمنن ۽ زماني جي تجربن بابت گفتگو ڪري ٿو.“

مشھور عالمن / نقادن جا رايا:

جان لوبن انگريزي مضمون جو مدبر آھي، مضمون بابت لکي ٿو ته؛ “ مضمون نثر جي اھا صنف آھي، جنھن ۾ شخصي، تاريخي يا سماجي نقطئه نظر کان روشني وڌي وڃي.

ايف، ايڇ پرٽيچرڊ:

مضمون مفڪرانا ھوندو آھي، پر سنجيدھ نه ھوندوآھي، ان ۾ ھلڪي سلڪي وحدت ھوندي آھي، پر ان ۾ اصل موضوع کان مسرت بخش انحراف به ھوندو، مضمون ۾ ليکڪ اسان جي راءِ سان اتفاق جو اھـڃاڻ ڏيئي ســگھجي ٿو.

مانٽين:

مان ٽين ايسي کي ذاتي تَصوير سڏي ٿو، سندس مضمونن ۾ شخصيت جي آئيني ۾ فلسفيانه رنگ ۾ اخلاقي سبق ملن ٿا.

جانسن:

مضمون انساني اندر جي اڻ ھضم ٿيل ۽ بي ترتيب خيالات سان ڀرپور، ھڪ مختصر ادبي تحرير آھي، جا ڪنھن خوشمزاج دل مان نڪري ٿي“.

سر ايڊ منڊ گاس:

مضمون عام طرح هڪ درمياني طوالت واري نثري تحرير آهي، جنهن ۾ مضمون نگار ڪنهن به موضوع جي خارجي پهلو تي آساني ۽ سرسري اندازسان نظر وجھي ٿو، ۽ موضوع تي صرف انھيءَ حد تائين  بحث ڪري ٿو، جيستائين سندس شخصيت ان موضوع کان متاثرٿيل ھوندي آھي.“

ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو:

مضمون هڪ اهڙي ليک کي چئجي ٿو، جنهن ۾ ليکڪ نثر ۾ پنهنجي خيالن جو اظهار ڪري ۽ خيالات هڪ ئي موضوع سان لاڳاپيل هجن.

تاريخ، سنڌيءَ ۾ پسمنظر، ابتدا ۽ اوسر:                                    

نمبر	نالو	مصنف جو نالو	ترجمو/طبعزاد	ڇپجڻ جو سال
1	پڪوپھ	ڪوڙومل چند نمل	طبعزاد	1862ع
2	مقالات الحڪمت	مرزا قليچ بيگ	ترجمو	1877ع
3	علامات القرآن	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1888ع
4	باغ ۽ باغباني	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1895ع
5	زمين پوکڻ جو علم ۽ ھنر	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1895ع
6	حشرات الراَض	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1890ع
7	ڪيميائي سعادت	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1901ع
8	خود ياوري	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1901ع
9	حقائق الارواح	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1905ع
10	آريه ناري چتر	ديوان ڪوڙومل	ترجمو	1905ع
11	حاجتمندي مان طاقتمندي	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1905ع
12	زاد الآخرت	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1906ع
13	گلدستو	ليلا رام پريم چند واڌواڻي ڏيا رام وسڻ مل مير چنداڻي	طبعزاد	1907ع
14	انجيل	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1907ع
15	اشعارالقرآن	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1907ع
16	آزام مان آرام	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1909ع
17	تحفئه النسوان	مرزاقليڇ بيگ	ترجمو	1912ع
18	علم تصوف	مرزاقليچ بيگ	طبعزاد	1912ع
19	ٿيا سافي	مرزاقليچ بيگ	طبعزاد	1912ع
20	تھذيب اخلاق	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1913ع
21	ايمرسن جا عجيب نڪتا	مرزاقليچ بيگت	ترجمو	1915ع
22	جواني جو اڪسير	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1917ع
23	گھرو ڪفايت	ڀيرومل مھر چند	طبعزاد	1917ع
24	سک جي سکيا	ڪند نمل شوداساڻي	ترجمو	1917ع
25	گلزار نثر	ڪاڪو ڀيرومل مھر چند	طبعزاد	1919ع
26	قديم سنڌ	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1921ع
27	تحفه اسماعيليه	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1922ع
28	گيتارهس	مهاراج دوارڪا پرساد شرما	ترجمو	1923ع
29	صلح ڪل جو پيغام	مرزا قليچ بيگ	طبعزاد	1923ع
30	استاد جي قدمن وٽ	مرزاقليچ بيگ	ترجمو	1923ع

ڇپجڻ جو سال	ترجمو/طبعزاد	مصنف جو نالو	نالو	نمبر
1923ع	ترجمو	ويرومل بيگراج	ساڌنا پستڪ	31
1923ع	طبعزاد	ڀيرومل مهر چند آڏواڻي	سنڌ جو سيلاني	32
1923ع	طبعزاد	ليکراج ڪشنچند عزيز فتح چند واسواڻي	گلستان	33
1925ع	ترجمو	مهراج وشنو شرما	شادي ڪين بربادي	34
1925ع	طبعزاد	پرمانند ميوارام	گل  ڦل	35
1926ع	طبعزاد	ڄيٺمل پرسرام ڪاڪو ڀيرومل مهرچند آڏواڻي	لطيفي سير	36
1926ع	طبعزاد	پروفيسر نارائن داس ملڪاڻي	ڪشمير جو سير	37
1926ع	طبعزاد	ليلا رام پريم چند ۽ جيٺمل پرسرام	سد آچار	38
1926ع	طبعزاد	مرزاقليچ بيگ	ڏاڙهياڙي جبل جو سير	39
1927ع	طبعزاد	لعل چند امرڏنومل	ڦلن مٺ	40
1927ع	طبعزاد	پروفيسر نارائن داس ملڪاڻي	سنڌ جا هنر	41
1929ع	طبعزاد	پروفيسر نارائن داس ملڪاڻي	گجرات	42
1927ع	طبعزاد	پروفيسر نارائن داس ملڪاڻي	ڳوٺاڻي چهر	43
1929ع	طبعزاد	ڪاڪو ڀيرومل مهر چند	گلزار نثر	44
1932ع	طبعزاد	نانڪرام ڌرمداس	بهارستان	45
1932ع	طبعزاد	نانڪرام ڌرمداس	ڦول ڦليل	46
1933ع	طبعزاد	فتح چند	جوهر نثر	47
1933ع	طبعزاد	نارائڻ داس ملڪاڻي	جبلي جوت	48
1933ع	طبعزاد	نارائڻ داس ملڪاڻي	جيلي جيوت	49
1934ع	طبعزاد	ڍاڪٽر علام عمر بن دائود پوٽو	سرها گل	50
1936ع	طبعزاد	نارائڻ داس ملڪاڻي	ماهتام سان ڳالهيون	51
1935ع	طبعزاد	ڏيارام وسڻمل، جمناداس سڏاڻي	چونڊ سنڌي نثر	51
1936ع	طبعزاد	ديوان واڌومل گنگارام	هريءَ جو هار	52
1940ع	طبعزاد	گوبند ڀاٽيا	ورق	53
1939ع	طبعزاد	ديوان واڌومل گنگا رام	پنگتي جو انقلاب	54
1940ع	طبعزاد	ڌيوان واڌومل گنگارام	تيرٿ  وسنت	55
1940ع	طبعزاد	ڊاڪٽر علام عمر بن دائود پوٽو	سنڌي نثر ۽ نظم جو انتخاب	56
1940ع	طبعزاد	نارائڻ داس ملڪاڻي	اناردانا	57
1940ع	طبعزاد	تيرٿ وسنت	چڻنگون	58
1940ع	طبعزاد	نارائڻ داس ڀمياڻي	ادبي گلشن	59
1940ع	طبعزاد	پروفيسر رام پنجواڻي	سپون	59
1940ع	طبعزاد	علي خان ابڙو	اخلاقي  گلدستو	60
1941ع	طبعزاد	ليکراج ڪشنچند عزيز	ادبي آئينو	61
1944ع	طبعزاد	نارائڻ داس	يوگ ڪين جوڳ	62
1944ع	طبعزاد	پروفيسر لال سنگهه اجواڻي	ويچار	63
1945ع	طبعزاد	پروفيسر رام پنجواڻي، نارائڻ داس ڀمياڻي	ادبي گنچو	64
1947ع	طبعزاد	پروفيسر خوشي رام واسواڻي	ڪلاڪار جي دنيا	65